Dòng kênh hồi sinh, thay đổi diện mạo đô thị TPHCM

Kênh ô nhiễm dần lột xác

Những ngày cuối tháng 8, không khí thi công rộn ràng trên nhiều công trường thuộc dự án cải tạo kênh Tham Lương - Bến Cát - rạch Nước Lên, tuyến kênh dài nhất TPHCM. Tại khu vực gần cầu Tham Lương (phường Đông Hưng Thuận), con đường ven kênh đã cơ bản hoàn thiện, rộng rãi và sạch sẽ.

Từ bãi đất hoang vu, cỏ dại um tùm, nơi đây nay đã trở thành không gian sinh hoạt cộng đồng.

Chị Nguyễn Thị Hồng Hà (ngụ phường Đông Hưng Thuận) chia sẻ: “Khi tôi chuyển về đây năm 2019, khu vực này còn đầy rác, hôi thối, vắng vẻ. Giờ thì cảnh quan khác hẳn, có đường ven kênh cho người dân đi bộ, không khí trong lành hơn nhiều”.

Dự án cải tạo kênh Tham Lương - Bến Cát - rạch Nước Lên khởi công từ tháng 2.2023 với vốn đầu tư ban đầu 8.200 tỉ đồng, sau điều chỉnh lên hơn 9.000 tỉ đồng. Tuyến kênh dài gần 32km, hiện đạt khoảng 60 - 65% tiến độ và dự kiến hoàn thành cuối năm nay. Công trình không chỉ chỉnh trang đô thị, giảm ô nhiễm mà còn tạo trục thoát nước cho gần 15.000ha lưu vực, đồng thời giảm tải áp lực giao thông trên Quốc lộ 1.

Song song đó, TPHCM đang triển khai nhiều dự án cải tạo kênh rạch quy mô lớn khác. Gần đây, thành phố khởi công dự án cải tạo rạch Xuyên Tâm (quận Bình Thạnh, Gò Vấp cũ) dài gần 6,7km, tổng vốn đầu tư hơn 17.200 tỉ đồng. Công trình có thêm ba nhánh phụ dài hơn 2,2km đi qua cầu Sơn, Bình Triệu và Bình Lợi. Trong ba gói thầu chính, gói số 3 dài 1,3km đã được triển khai từ tháng 5.2025 qua quận Gò Vấp cũ; hai gói còn lại tại Bình Thạnh sẽ được đẩy nhanh tiến độ sau khi bàn giao mặt bằng dự kiến ngay sau lễ Quốc khánh 2.9. Toàn bộ dự án dự kiến hoàn thành năm 2028.

Ông Đậu An Phúc - Giám đốc Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng hạ tầng đô thị TPHCM - cho biết, rạch Xuyên Tâm được người dân mong chờ nhiều năm qua bởi ô nhiễm nghiêm trọng.

“Khi hoàn thành, dự án không chỉ nạo vét, cải thiện môi trường mà còn hình thành hệ thống thoát nước, đường ven kênh, công viên, mở ra không gian công cộng, thay đổi diện mạo nội đô”, ông Phúc nhấn mạnh.

Thành phố còn triển khai dự án cải tạo bờ bắc kênh Đôi (quận 8 cũ) dài khoảng 4,3km, đi qua các phường Chánh Hưng và Phú Định. Dự án gồm các hạng mục: Xây kè, nạo vét lòng kênh, nâng cấp các tuyến đường Hoài Thanh, Nguyễn Duy (mặt cắt 20m), xây mới đường Nguyễn Duy nối dài, cầu Hiệp Ân 2, hệ thống chiếu sáng, cây xanh và bến thủy nội địa.

Khoảng 1.605 hộ dân bị ảnh hưởng, trong đó gần 1.300 hộ đã chấp thuận bồi thường. Dự án dự kiến hoàn thành năm 2028, góp phần chỉnh trang cảnh quan “trên bến dưới thuyền”, di dời nhà lụp xụp và phát triển du lịch ven kênh.

Khoảng 40.000 căn nhà chờ di dời

Hơn 30 năm qua, TPHCM đã di dời được khoảng 44.000 căn nhà ven kênh rạch, hồi sinh nhiều tuyến kênh ô nhiễm như Nhiêu Lộc - Thị Nghè, Tân Hóa - Lò Gốm, Tàu Hũ - Bến Nghé.

Tuy vậy, thành phố hiện vẫn còn khoảng 40.000 căn nhà trên và ven kênh rạch, trong đó riêng quận 8 (cũ) chiếm hơn 15.000 căn. TPHCM đặt mục tiêu đến năm 2030 hoàn thành di dời khoảng 20.000 căn, tương đương 50%, nhằm chỉnh trang đô thị và nâng cao chất lượng sống.

Theo Sở Xây dựng TPHCM, tổng vốn để di dời, giải phóng mặt bằng và cải tạo hạ tầng ven kênh rạch dự kiến hơn 221.000 tỉ đồng, trong đó 130.680 tỉ đồng cho bồi thường, hỗ trợ, tái định cư; gần 10.700 tỉ đồng xây dựng nhà ở xã hội cho hộ không đủ điều kiện; khoảng 80.000 tỉ đồng đầu tư hạ tầng, nạo vét và cải tạo dòng kênh.

Nguồn vốn sẽ được huy động từ ngân sách đầu tư công giai đoạn 2026 - 2030, kết hợp xã hội hóa, PPP và đấu giá quỹ đất công chưa khai thác hiệu quả để tạo nguồn lực.

TPHCM khẳng định sẽ đảm bảo quy trình bồi thường, tái định cư công khai, minh bạch. Ngoài việc xây dựng quỹ nhà tái định cư, thành phố còn triển khai các chính sách hỗ trợ sau di dời như miễn, giảm học phí, điện nước, hỗ trợ sinh kế, cho vay ưu đãi khởi nghiệp, đào tạo nghề và giới thiệu việc làm.

Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng hạ tầng đô thị TPHCM cho biết, thách thức lớn nhất là phần lớn hộ dân ven kênh thuộc diện nghèo, xây dựng lấn chiếm và thiếu giấy tờ hợp pháp. Do đó, họ chỉ nhận hỗ trợ cho công trình, vật kiến trúc, không được bồi thường đất. Khoản tiền này không đủ để họ mua nhà mới, gây khó khăn trong việc vận động bàn giao mặt bằng.

Bên cạnh đó, nhiều hồ sơ nhà đất thất lạc, tranh chấp hoặc thiếu thân nhân cũng làm chậm tiến độ bồi thường.

TS Trần Quang Thắng - Viện trưởng Viện Kinh tế và Quản lý TPHCM, đại biểu HĐND thành phố - cho rằng, di dời khoảng 40.000 căn nhà “thách thức rất lớn về tài chính”. Theo ông, TPHCM cần huy động nhiều nguồn lực bên ngoài như phát hành trái phiếu công trình, thu hút vốn đầu tư nước ngoài, kêu gọi doanh nghiệp tham gia PPP trong hạ tầng và nhà ở tái định cư, đồng thời tận dụng quỹ đất sau di dời để phát triển dự án thương mại, nhà ở.

Ông nhấn mạnh: “Đa số người dân mong muốn tái định cư tại chỗ hoặc gần nơi sinh sống cũ để duy trì cộng đồng và sinh kế. Vì vậy, việc tận dụng đất công, nhất là các khu đất bỏ trống, để xây dựng khu tái định cư vừa đáp ứng nguyện vọng của dân, vừa nâng cao hiệu quả kinh tế”.

Chuyên gia này đề xuất thành phố cần đa dạng hóa hình thức bồi thường như tiền mặt, đất tái định cư hoặc căn hộ tái định cư; đồng thời, định giá tài sản thu hồi công bằng, minh bạch, phản ánh đúng giá trị thực tế. Cung cấp gói hỗ trợ tài chính, đào tạo nghề và định hướng việc làm mới để người dân nhanh chóng ổn định cuộc sống sau khi di dời.