Thị trường ngầm thuốc lá điện tử: Đại biểu Quốc hội chỉ rõ những “nút thắt” trong thực thi

Dù Nghị quyết 173/2024/QH15 của Quốc hội đã quy định rõ việc cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu và sử dụng thuốc lá điện tử (TLĐT) từ năm 2025, song trên thực tế, thị trường ngầm TLĐT vẫn hoạt động sôi nổi, thậm chí công khai trên mạng xã hội. Thực trạng này đã được báo Lao Động phản ánh qua loạt bài Thị trường ngầm thuốc lá điện tử.

Tuyến bài sau khi khởi đăng nhận được sự quan tâm của dư luận xã hội và các đại biểu Quốc hội. Trao đổi với phóng viên Lao Động bên hành lang Quốc hội, kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa 15, nhiều đại biểu Quốc hội cho rằng, nguyên nhân của tình trạng nằm ở lỗ hổng pháp lý, sự yếu kém trong khâu thực thi và thiếu cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan chức năng.

Lỗ hổng pháp lý và sự yếu kém trong thực thi lệnh cấm

Theo Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Đoàn Lâm Đồng), việc thị trường TLĐT ngầm vẫn hoạt động mạnh mẽ cho thấy lệnh cấm đang chưa thực sự phát huy hiệu quả. Đại biểu đã chỉ ra ba nguyên nhân mang tính hệ thống, trong đó “lỗ hổng pháp lý” là yếu tố lớn nhất.

"Mặc dù lệnh cấm đã được quy định trong Nghị quyết 173/2024/QH15, song chế tài hiện hành vẫn chưa đủ mạnh để răn đe. Mức phạt hành chính hiện nay - thường chỉ vài chục triệu đồng - là quá thấp so với lợi nhuận khổng lồ từ việc kinh doanh trái phép. Do đó, nhiều đối tượng coi đó như "chi phí kinh doanh" chấp nhận được” - đại biểu Tú Anh nêu rõ.

Ngoài ra, khung pháp lý hiện chưa bao quát kịp thời những biến thể mới của TLĐT, đặc biệt là các sản phẩm chứa muối nicotine, hương liệu tổng hợp hay các hợp chất hóa học mới. “Thiếu cơ sở pháp lý để định danh và kiểm soát các thành phần này khiến công tác giám sát gần như bất khả thi”, đại biểu Tú Anh phân tích.

Bên cạnh đó, sự phát triển nhanh chóng của mạng xã hội và thương mại điện tử khiến việc kiểm soát môi trường kinh doanh trực tuyến trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.

“Hoạt động mua bán, quảng cáo thuốc lá điện tử diễn ra công khai trên các nền tảng xuyên biên giới, nơi người bán và người mua có thể ẩn danh, giao dịch qua kênh thanh toán không chính thức. Trong khi đó, lực lượng kiểm tra còn mỏng và thiếu đội ngũ chuyên trách, có chuyên môn sâu về trinh sát và xử lý vi phạm trên không gian mạng, đặc biệt là các giao dịch qua mạng xã hội quốc tế” - nữ đại biểu nhấn mạnh.

Đồng quan điểm này, đại biểu Phạm Văn Hòa (Đoàn Đồng Tháp) cũng cho rằng, tình trạng TLĐT tràn lan hiện nay phản ánh rõ lỗ hổng trong công tác quản lý nhà nước. Ông khẳng định, Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá đã cấm nhập khẩu thuốc lá, trong đó có thuốc lá điện tử, nhưng “sản phẩm này vẫn bán công khai ở nhiều nơi”.

Theo đại biểu, phần lớn TLĐT trên thị trường là hàng nhập lậu, đi qua đường tiểu ngạch hoặc lọt qua các cửa khẩu mà cơ quan chức năng không phát hiện được. “Dù các lực lượng chức năng đã có nhiều biện pháp, nhưng vẫn còn khoảng trống trong quản lý. Các cơ quan liên quan cần ngồi lại, rà soát lại vai trò và trách nhiệm của mình để làm rõ nguyên nhân vì sao nhập lậu vẫn diễn ra”, ông nói.

Đại biểu Phạm Văn Hòa cũng chỉ ra tình trạng TLĐT được rao bán tràn lan trên mạng xã hội và sàn thương mại điện tử, khẳng định đây cũng là hàng nhập lậu. “Các cơ quan hoàn toàn có thể xử lý nếu chủ động vào cuộc, vì việc phát hiện và xử lý các giao dịch này không khó. Vấn đề là có làm hay không”, ông nhấn mạnh.

Cần cơ chế phối hợp mạnh mẽ giữa các bộ, ngành

Theo đại biểu Tú Anh, việc cấm TLĐT liên quan đến nhiều cơ quan – từ Y tế, Công thương, Hải quan, Công an cho tới Văn hóa – nhưng cơ chế phối hợp hiện nay chưa đủ mạnh.

“Hải quan có thể bắt giữ tại biên giới, song khi hàng vào nội địa thì lực lượng Công an và Quản lý thị trường mới phải xử lý. Tuy nhiên, việc chia sẻ thông tin, truy xuất nguồn gốc hay truy quét đường dây lớn còn rất rời rạc”, bà nêu thực tế.

Bên cạnh đó, trách nhiệm của các nền tảng số như Facebook, TikTok, Shopee hay Zalo trong việc kiểm soát nội dung quảng cáo, rao bán TLĐT vẫn chưa được quy định chặt chẽ. Đại biểu đề xuất cần có khung pháp lý buộc các nền tảng này phải chủ động sử dụng công nghệ, trí tuệ nhân tạo (AI) để phát hiện, gỡ bỏ ngay lập tức các nội dung vi phạm.

“Cần áp dụng chế tài nghiêm khắc - chẳng hạn tính mức phạt theo tỉ lệ phần trăm doanh thu hoặc doanh thu toàn cầu - đối với các nền tảng không hợp tác. Đây là biện pháp răn đe hiệu quả, buộc họ phải có trách nhiệm trong việc kiểm duyệt”, đại biểu Đoàn Lâm Đồng đề xuất.

Theo đại biểu Phạm Văn Hòa, việc quản lý TLĐT là trách nhiệm liên ngành: Hải quan kiểm soát ở cửa khẩu, Quản lý thị trường xử lý ở nội địa, Bộ Y tế tham gia giám định chất lượng. Tuy nhiên, để công tác này hiệu quả, cần nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu.

“Nếu để xảy ra tình trạng buôn bán, lưu hành TLĐT nhập lậu mà không phát hiện, cần xem xét trách nhiệm cá nhân và tập thể của người đứng đầu đơn vị quản lý địa bàn”, ông nói.

Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh lại cho rằng, nguyên nhân cốt lõi khiến thị trường ngầm TLĐT không ngừng phát triển là do “mức xử phạt hiện nay còn quá nhẹ so với lợi nhuận khổng lồ”.

Lợi nhuận từ việc buôn bán TLĐT, nhất là hàng lậu, cao gấp nhiều lần so với mức phạt hành chính hiện hành - thường chỉ vài chục triệu đồng. “Hậu quả xã hội do TLĐT gây ra là cực kỳ nghiêm trọng, đặc biệt đối với sức khỏe giới trẻ. Do đó, cần xem xét hình sự hóa hành vi kinh doanh TLĐT trái phép quy mô lớn, lợi dụng mạng xã hội để tổ chức đường dây”, bà đề nghị.

Bên cạnh đó, bà Tú Anh đề xuất nâng mức phạt hành chính lên hàng trăm triệu, thậm chí hàng tỉ đồng, hoặc phạt theo tỉ lệ phần trăm doanh thu bất hợp pháp ước tính. Đồng thời, cần tịch thu toàn bộ tang vật, phương tiện, máy móc và thiết bị kỹ thuật số dùng để kinh doanh, cũng như cấm kinh doanh vĩnh viễn đối với tổ chức, cá nhân vi phạm.

Sự đối lập giữa “lệnh cấm trên giấy” và “thị trường ngầm trong thực tế” phản ánh rõ bất cập trong khâu thực thi chính sách. Đã đến lúc, như lời các đại biểu Quốc hội, Nhà nước cần một cơ chế giám sát liên ngành đủ mạnh, chế tài nghiêm khắc, cùng chiến lược truyền thông sâu rộng – để lệnh cấm thuốc lá điện tử không chỉ tồn tại trên văn bản, mà thực sự đi vào đời sống.